Blog
Ochrona dobra osobistego, którym jest „twórczość” będzie przysługiwała jedynie wyjątkowo. Istotne jest rozdzielenie kwestii ochrony dobra osobistego jakim jest „twórczość artystyczna” od ochrony autorskich dóbr osobistych i ochronę powyższego dobra uniezależnić od przesłanki twórczości z art. 1 pr.aut. Istnieje wiele sytuacji, w których mimo tego, iż działalność człowieka nie spełnia przesłanek twórczości w sensie autorskoprawnym ma miejsce silny związek psychiczny osoby ludzkiej z efektami jej działalności intelektualnej. Stwierdzić należy, iż konstrukcja ochrony dóbr osobistych prawa powszechnego (art. 23 i 24 k.c.) powinna stać się niezależną podstawą ochrony interesów osobistych dotyczących efektów ludzkiej działalności intelektualnej, uniezależnioną od ochrony prawnoautorskiej. Jedynym kryterium świadczącym o naruszeniu opisywanej sfery interesów osobistych powinno być uniemożliwienie „samorealizacji osoby ludzkiej” lub dyskomfort psychiczny (zburzenie stanu spokoju życia psychicznego) oceniany w sposób obiektywny z punktu widzenia panujących w danym środowisku zapatrywań moralnych lub obyczajowych.
Jako wyjątek od ogólnej reguły uznać należy sytuację, w której wykorzystanie cudzej działalności intelektualnej pozbawionej cech „indywidualnego charakteru” powodować będzie tak istotne naruszenie „sfery psychiki” jej autora lub ograniczać jego „samorealizację w społeczeństwie jako osoby ludzkiej” aby uznać roszczenia pokrzywdzonego za uzasadnione. Jako że społeczeństwo staje się coraz bardziej wyczulone na kwestie związane z eksploatacją i prezentacją działalności intelektualnej, prawo cywilne z jednej strony nie powinno być obojętne na tego rodzaju zmiany i potrzeby społeczne z drugiej zaś rozsądna praktyka orzecznicza powinna wypracować taki poziom ochrony interesów osobistych, który nie będzie przeszkodą dla rozwoju nauki i kultury.
Odstępstwa od ochrony prawa autorskiego z uwagi na realizację wolności informacji i wolności prasy
Orzeczenie w sprawie Funke Medien NRW GmbH przeciwko Bundesrepublik Deutschland oraz zbieżne z nim orzeczenie w sprawie Spiegel Online GmbH przeciwko Volkerowi Beckowi wytyczą nowy sposób postrzegania konfliktu przepisów prawa autorskiego i wolności wypowiedzi. Nie powinno budzić wątpliwości, że odstępstwo od przepisów prawa autorskiego na rzecz ochrony wartości, którą jest wolność wypowiedzi, jest dopuszczalna. Odstępstwo to może zaistnieć jedynie w enumeratywnie wyliczonych przypadkach opisanych w treści art. 5 ust. 3 lit. c) i d) dyrektywy 2001/29. Sposobem rozwiązania konfliktu wskazanych wartości na gruncie interpretacji przepisów prawa UE powinna być taka wykładnia przepisów prawa autorskiego, która zapewni ich zgodność z prawami podstawowymi zagwarantowanymi w Karcie Praw Podstawowych. Wskazane orzeczenia TSUE wywierają istotny wpływ także na sposób dokonywania tzw. testu trójstopniowego, o którym mowa w art. 5 ust. 5 dyrektywy 2001/29 (art. 35 polskiej ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych), oraz dadzą możliwość przełamania zasady exceptiones non sunt extendendae w odniesieniu do przepisów o dozwolonym użytku, jeśli byłoby to warunkiem poszanowania praw podstawowych. Mimo ogromnego znaczenia opisywanych regulacji dla interpretacji przepisów prawa autorskiego trzeba pamiętać, że stanieje także druga sfera oddziaływania prawa autorskiego na wolność wypowiedzi, która nie została bezpośrednio objęta treścią analizowanych rozstrzygnięć TSUE. Dotyczy ona kwestii dostępu do informacji oraz zakazu blokowania treści na platformach internetowych z powoływaniem się na obowiązek poszanowania praw autorskich. Jak wskazano w niniejszym artykule, ten aspekt wymaga szczególnego uregulowania. Została mu poświęcona treść art. 17 dyrektywy 2019/790/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 kwietnia 2019 r. w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym oraz zmiany dyrektyw 96/9/WE i 2001/29/WE. Wskazane orzeczenia Trybunału określiły nowe zasady interpretacyjne według których konflikt opisanych wartości powinien być rozstrzygany. Orzeczenia te zmieniają, dotychczasowy sposób interpretacji przepisów dotyczących dozwolonego użytku utworów. To nowe podejście zaproponowane przez Trybunał może okazać się szczególnie istotne w kontekście wyzwania, które stoi przed państwami członkowskimi UE w zakresie implementacji do krajowych porządków prawnych dyrektywy z dnia 17 kwietnia 2019 r w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym oraz zmiany dyrektyw 96/9/WE i 2001/29/WE.
Wynagrodzenie autorskie jako składnik majątku osobistego małżonka
Rozważając zagadnienie wynagrodzenia autorskiego na tle stosunków majątkowych małżeńskich, kwestią podstawową z którą należy się zmierzyć jest odpowiedz na pytanie: w jakich sytuacjach i czy w ogóle autorskie prawa majątkowe a w tym także autorskie prawo do wynagrodzenia będzie elementem majątku wspólnego małżonków. Czy można wskazać na odstępstwa od reguły wyrażonej w art. 33 pkt 9 KRO zgodnie z którym prawa autorskie należą do majątku osobistego? Jak wynika z art. 31 § 1 KRO z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Wprowadzenie jako ustawowego ustroju wspólności majątkowej małżonków nastąpiło przy założeniu, że jest to ustrój lepiej chroniący interesy małżonków, w tym w szczególności małżonka, który rezygnuje z aktywności zawodowej, poświęcając się prowadzeniu domu i wychowywaniu dzieci. Majątek wspólny małżonków nie ogranicza się zwykle do rzeczy, lecz zawiera również inne prawa rzeczowe, a także prawa o charakterze względnym (wierzytelności). Przyjmuje się istnienie ścisłego związku pomiędzy pojęciami „majątku” oraz „mienia”, w szczególności obejmowanie nimi zbioru praw podmiotowych o charakterze majątkowym. Ustawowa wspólność majątkowa nie powstanie gdy: przyszli małżonkowie wcześniej zawarli intercyzę lub jeden z nich (lub oboje), zawierając związek małżeński, był ubezwłasnowolniony. Pomiędzy małżonkami powstanie w takich przypadkach bądź ustrój określony umową majątkową małżeńską bądź też ustrój określony przepisami ustawy (przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej). Zgodnie z KRO do majątku osobistego każdego z małżonków należą: prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy. Z przytoczonych regulacji prawnych jasno wynika, że w ustroju wspólności ustawowej, autorskie prawa majątkowe przysługujące twórcy są składnikiem jego majątku osobistego. W skład majątku wspólnego oraz majątków osobistych wchodzą prawa majątkowe, a nie przedmioty tych praw. Powstaje jednak pytanie jak traktować wynagrodzenie w pewnych sytuacjach uznawane jest za element autorskich praw majątkowych skutecznych erga omnes, w innych zaś jedynie jako uprawnienie względne – roszczenie wynikające ze stosunków umownych i będące konsekwencją dokonanego rozporządzenia prawami autorskimi. Należy zaznaczyć, że oprócz praw autorskich do majątku osobistego należą także tzw. „ inne prawa twórcy”.
Monitoring wizyjny jako naruszenie dóbr osobistych
Pojęcie monitoring w słowniku języka polskiego definiowany jest jako „stała obserwacja i kontrola jakichś procesów lub zjawisk” lub „stały nadzór nad jakimś obiektem chronionym”. Zjawisko wideo rejestracji za pomocą kamer lub wideorejestratorów określane są mianem: monitoringu wizyjnego, telewizji przemysłowej, wideonadzoru, telewizyjnych systemów dozorowych lub pochodzących z języka angielskiego określeniem Closed Circuit TeleVision (CCTV). Monitoring wizyjny, określany też jako telewizja dozorowa, różni się od zwykłej telewizji tym, że obraz z kamer jest przesyłany (przez kabel lub drogą radiową) i odbierany tylko w centrum odbiorczym, a nie w nieograniczonej liczbie odbiorników. Monitoring wizyjny najczęściej obecny jest m.in. w takich obiektach jak centra handlowe, hipermarkety, tereny prywatne, ulice miast, place, przejazdy kolejowe a także w budynkach użyteczności publicznej jak szkoły, uniwersytety lub urzędy. W Polsce do chwili wejścia w życie ustawy z dnia 10 maja 2018 r. o ochronie danych osobowych, to jest do dnia 25 maja 2018 r. nie obowiązywały szczegółowe regulacje prawne dotyczące monitoringu wizyjnego. Do chwili wejścia w życie wskazanej ustawy podstawy prawne do rejestracji obrazu (w niektórych przypadkach również dźwięku) miały jedynie służby stojące na straży szeroko rozumianego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, jak Policja, Straż Miejska, Straż Graniczna, czy Centralne Biuro Antykorupcyjne. Brak było natomiast ustawowych uregulowań w tym zakresie dotyczących innych podmiotów państwowych i prywatnych, w tym m. in. osób fizycznych. Z analizy orzecznictwa sądowego wynika, że ocena legalności stosowania monitoringu wizyjnego powinna być różnicowana w zależności od tego czy jest on jawny (istnieją informacje o umieszczonych kamerach) czy też jest on prowadzony z ukrycia. Kwestia filmowania z ukrycia była analizowana w orzecznictwie ETPCz i dotyczyła filmowania pracownika przez pracodawcę. Sprawa w której doszło do rejestracji audiowizualnej pracownika, kamerą wideo z ukrycia, bez wiedzy pracownika była rozpatrywana przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości w Strasburgu i zakończona wyrokiem z dnia 5 października 2010 r. skarga nr 420/07. W uzasadnieniu do tego orzeczenia wskazano, że niejawne filmowanie pracownika w miejscu pracy bez jego wiedzy musi zostać uznane, jako poważna ingerencja w życie prywatne pracownika. Trybunał zauważył, że tego rodzaju ingerencja skutkuje powstaniem dokumentacji filmowej, która gdy jest dalej reprodukowana i wykorzystywana może stanowić naruszenie prawa do prywatności i prawa do wizerunku. Trybunał uznał, że pracodawca mógł zarządzić kontrolowanie pracownika w miejscu pracy przy pomocy nagrywania kamerą wideo z ukrycia jedynie wówczas, gdy zachodziło wcześniejsze uzasadnione podejrzenie, iż pracownik popełnił przestępstwo, a kontrola taka była proporcjonalna do celu, którym była chęć ujawnienia sprawcy przestępstwa. Na tle analizowanej sprawy ustalono, że remanent przeprowadzony w dziale napojów gdzie pracowała nagrywana na kamerę wideo osoba nie mógł, ujawnić przyczyny niedoborów. Uznano, że kontrola przełożonych lub współpracowników lub jawna kontrola wideo nie dawały tych samych perspektyw wykrycia sprawcy kradzieży co monitoring wizyjny z ukrycia. Zastrzec należy więc, że w analizowanej przez Trybunał sprawie monitoring wideo pracownika został wprowadzony dopiero po zaobserwowaniu strat oraz po ujawnieniu nieprawidłowości w rozliczeniach, co rodziło podejrzenie kradzieży przez któregoś z pracowników. Filmowanie z ukrycia pracownika w tych okolicznościach zostało uznane przez Trybunał za dozwolone tym bardziej, że środek ten był ograniczony przestrzennie, nie rozciągał się na całe miejsce pracy pracownika w supermarkecie ani nawet na cały dział napojów, lecz obejmował jedynie kasę, kasjera oraz miejsca bezpośrednio otaczające stanowisko pracy kasjera. Sam problem stosowania monitoringu znacznie wykracza poza regulację aktów prawnych dotyczących administracyjnoprawnego aspektu ochrony danych osobowych oraz obejmuje on znacznie szerszy obszar niż wprowadzone do polskiego porządku prawnego w dniu 25 maja 2018 r. uregulowania dotyczące kwestii związanych ze stosowaniem monitoringu w obszarze działalności pracowniczej, na terenie szkół w przestrzeni publicznej gminy lub powiatu oraz na terenie nieruchomości stanowiących mienie województwa lub mienie państwowe. Dokonane w związku z rejestracją audiowizualną naruszenie przepisów dotyczących ochrony danych osobowych będzie mogło być z pewnością interpretowane jako przejaw bezprawności naruszenia dobra osobistego w świetle art. 24 kc. Z drugiej jednak strony pamiętać należy, że dopełnienie obowiązków administracyjnoprawnych związanych z kwestią ochrony danych osobowych wcale nie gwarantuje tego, że monitoring nie będzie stanowił naruszenia innych niż dane osobowe dóbr osobistych jak m. in. prawo do prywatności, intymność, mir domowy, dobre imię, tajemnica korespondencji, prawo do wizerunku. Wydaje się, że w obszarze nie objętym regulacją ustawy o ochronie danych osobowych z 2018 r. oraz rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 to jest m. in w zakresie gdy przetwarzanie danych osobowych dokonywane jest przez osobę fizyczną w ramach czynności o czysto osobistym lub domowym charakterze lub gdy odbywa się to dla potrzeb dziennikarskich, do celów wypowiedzi akademickiej, artystycznej lub literackiej stosowanie monitoringu wizyjnego aby było legalne musi być usprawiedliwione potrzebą ochrony określonych dóbr prawnych. Stosowany monitoring wizyjny, powinien być transparentny co oznacza, że znane muszą być zasady i zakres kontroli dokonywany w ten sposób. Co do zasady osoby objęte monitoringiem powinny być o nim w zrozumiały sposób poinformowane, ponadto monitoring powinien być proporcjonalny, co oznacza, że jego celu nie dałoby się osiągnąć w mniej dolegliwy sposób. Monitoring stosowany z ukrycia może być uznany za dopuszczalny jedynie wyjątkowo gdy jest jedynym środkiem ochrony istotnych dóbr prawnych, których nie można ochronić w inny mniej dolegliwy sposób.